Blog

Wprowadzenie i podstawy systemowe

System wsparcia osób starszych i świadczeniobiorców wymagających opieki paliatywnej opiera się na współdziałaniu kilku gałęzi prawa: zdrowotnego, socjalnego oraz reżimu praw pacjenta. Kluczowe znaczenie ma ustawa z dnia 11 września 2015 r. o osobach starszych (Dz.U. 2015 poz. 1705), która w art. 2 wskazuje, iż polityka senioralna państwa obejmuje działania w zakresie zdrowia, aktywności zawodowej i społecznej, bezpieczeństwa oraz solidarności międzypokoleniowej. Z kolei art. 5 tej ustawy nakłada na ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego obowiązek sporządzania co dwa lata „Informacji o sytuacji osób starszych”, co zapewnia monitorowanie i koordynację polityk publicznych.

Drugim filarem jest ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. 2024 poz. 146). Art. 15 tej ustawy stanowi, że świadczeniobiorcy mają prawo do świadczeń gwarantowanych finansowanych ze środków publicznych. Natomiast art. 31d–31n określają procedurę ustalania koszyka świadczeń gwarantowanych i delegują Ministrowi Zdrowia kompetencje do wydawania rozporządzeń szczegółowych.

Świadczenia zdrowotne z zakresu opieki paliatywnej i długoterminowej

Kluczowe znaczenie w tym zakresie ma rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 października 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki paliatywnej i hospicyjnej (Dz.U. 2013 poz. 1347). Zgodnie z § 2 i załącznikiem nr 1 tego aktu, świadczenia obejmują m.in. leczenie bólu, objawów somatycznych i psychicznych, opiekę psychologiczną, rehabilitację oraz wsparcie rodziny chorego. Rozporządzenie precyzuje także kryteria kwalifikacji pacjentów – przede wszystkim osoby z nowotworami i innymi postępującymi, nieuleczalnymi chorobami.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 lutego 2024 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej (Dz.U. 2024 poz. 253) w § 3–5 określa warunki realizacji świadczeń w zakładach opiekuńczo-leczniczych (ZOL), zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych (ZPO) oraz w pielęgniarskiej opiece długoterminowej domowej. Świadczenia te stanowią pomost między systemem zdrowia a pomocą społeczną, zapewniając ciągłość wsparcia osobom przewlekle chorym i niesamodzielnym.

Art. 132 ustawy o świadczeniach stanowi, że Narodowy Fundusz Zdrowia zawiera umowy ze świadczeniodawcami, co zapewnia finansowanie i dostępność usług w praktyce.

Prawa pacjenta i komponent społeczny

Ochronę jednostki gwarantuje ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. 2023 poz. 1545). Art. 6 zapewnia pacjentowi prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej, art. 16 gwarantuje poszanowanie godności i intymności, a art. 20 przyznaje pacjentowi prawo do umierania w spokoju i godności, w szczególności poprzez zapewnienie leczenia bólu i innych cierpień. Ponadto art. 21 nakłada obowiązek umożliwienia pacjentowi kontaktu z duchownym, co ma znaczenie w opiece terminalnej.

Uzupełniającym filarem jest ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. 2023 poz. 901 ze zm.). Art. 17 ust. 1 pkt 11 wskazuje, że gmina zapewnia usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, a art. 50 ust. 1 reguluje możliwość przyznania specjalistycznych usług opiekuńczych osobom samotnym, które z powodu wieku lub choroby wymagają pomocy. Przepisy te mają szczególne znaczenie w kontekście wsparcia osób starszych poza systemem stricte medycznym.

Domy pomocy społecznej (art. 54 ustawy o pomocy społecznej)

            Domy pomocy społecznej (DPS) są jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej w ramach prowadzonymi na szczeblu gminy, powiatu (zasięg lokalny i ponadlokalny) lub województwa (zasięg regionalny i specjalistyczny) w celu stacjonarnego udzielania stacjonarnej opieki długoterminowej. Obok jednostek samorządu terytorialnego, DPS mogą być prowadzone przez kościoły, związki wyznaniowe, organizacje społeczne, fundacje, stowarzyszenia oraz osoby fizyczne i prawne. Prawo do pobytu w DPS przysługuje osobom wymagającym całodobowej opieki ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność, jest ono jednak rozwiązaniem ostatecznym tj. mającym podstawę wówczas, gdy inne formy opieki nie są wystarczające. Przed skierowaniem do DPS należy ocenić możliwość udzielenia pomocy osobie potrzebującej w miejscu jej zamieszkania oraz zbadać jej sytuację rodzinną. Dom pomocy społecznej w całości pokrywa potrzeby bytowe swoich mieszkańców, świadczenia zdrowotne zaś pokrywa w zakresie limitów przewidzianych przez ustawę o świadczeniach zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych. Decyzję o skierowaniu do DPS oraz o ustaleniu opłaty za pobyt podejmuje organ gminy właściwej dla osoby kierowanej. Wysokość opłaty nie może przekraczać wysokości średniego miesięcznego kosztu utrzymania osoby przebywającej. Obowiązanymi do wnoszenia opłat za pobyt w domu pomocy społecznej – zgodnie z art. 61 ustawy o pomocy społecznej – są: mieszkaniec domu (w przypadku osób małoletnich – przedstawiciel ustawowy z dochodów dziecka), małżonek, zstępni przed wstępnymi, gmina, z której osoba została skierowana do DPS. Jeżeli mieszkaniec ponosi pełną odpłatność, pozostałe wymienione osoby nie mają obowiązku wnoszenia opłat. W razie wystąpienie uzasadnionych okoliczności wymienionych w art. 64-64b ustawy, osoby wnoszące opłaty mogą zostać z nich zwolnione częściowo lub całkowicie.  Decyzję o umieszczeniu w domu pomocy społecznej wydaje organ gminy prowadzącej DPS lub starosta powiatu prowadzącego DPS. W przypadku regionalnych DPS decyzję wydaje marszałek województwa. Zgodnie z art. 56 ustawy, domy pomocy społecznej w zależności, dla kogo są przeznaczone można podzielić na typy domów dla: osób w podeszłym wieku, osób przewlekle somatycznie chorych, osób przewlekle psychicznie chorych, dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie, dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie, osób niepełnosprawnych fizycznie, osób uzależnionych od alkoholu. DPS-y działają na podstawie zezwolenia na ich prowadzenie. Zezwolenie wydaje wojewoda właściwy miejscowo podmiotom wskazanym na początku nin. podrozdziału, jeżeli spełnia on ustawowe warunki i standardy oraz złożył wniosek o wydanie zezwolenia. Jeżeli zezwolenie zostało wydane, DPS wpisywany jest do rejestru domów pomocy społecznej. W wypadku, gdy dom pomocy społecznej przestaje spełniać ustawowe warunki prowadzenia działalności oraz nie przedstawia na żądanie wojewody w wyznaczonym terminie stosownej dokumentacji, wojewoda cofa zezwolenie oraz wykreśla DPS z rejestru. Domy pomocy społecznej mogą ulec przekształceniu w miejsca przeznaczone na świadczenie usług wsparcia krótkoterminowego dziennego lub całodobowego za zgodą wojewody.

Dzienne ośrodki wsparcia (art. 51 u.p.s.)

Dzienne ośrodki wsparcia to dzienna forma pomocy (stacjonarnej opieki długoterminowej) dostosowywana do konkretnych potrzeb osób z nich korzystających m. in. potrzeb żywieniowych. Sposób organizacji i odpłatności regulują przepisy art. 51-51c ustawy. Ośrodkami wsparcia mogą być ośrodki dla osób z zaburzeniami psychicznymi, dzienne domy pomocy, domy dla matek z małoletnimi dziećmi oraz dla kobiet w ciąży, schroniska dla bezdomnych oraz kluby samopomocy. W ośrodku wsparcia mogą być także prowadzone miejsca całodobowe okresowego pobytu.

Rodzinne domy pomocy (art. 52 u.p.s.)

Rodzinne domy pomocy stanowią formę usług opiekuńczych i bytowych świadczonych całodobowo przez osobę fizyczną lub organizację pożytku publicznego dla co najmniej 3 i nie więcej niż 8 zamieszkujących wspólnie osób wymagających wsparcia ze względu na wiek lub stopień niepełnosprawności. Tak jak DPS i DOW, rodzinne domy pomocy udzielają stacjonarnie opiekę długoterminową w ramach pomocy społecznej. Osoby wymagające opieki w ramach RDP kieruje się na ich (lub ich opiekunów za ich zgodą) wniosek. Decyzję o przyznaniu pomocy wydaje kierownik ośrodka. Pobyt w rodzinnym domu pomocy jest odpłatny i uregulowany umową zawarte między kierownikiem ośrodka a osobą prowadzącą RDP, z uwzględnieniem przepisów ustawy.

Konkluzje

Obowiązujące regulacje tworzą spójny mechanizm ochrony: strategiczne ramy polityki senioralnej (ustawa o osobach starszych), ustawowe podstawy finansowania i delegacje koszykowe (ustawa o świadczeniach), materialny zakres i warunki realizacji opieki paliatywnej i długoterminowej (rozporządzenia Ministra Zdrowia) oraz horyzontalny standard ochrony praw pacjenta (ustawa o prawach pacjenta). Całość uzupełnia ustawa o pomocy społecznej, która wspiera osoby starsze w sferze socjalnej. W praktyce oznacza to, że osoba starsza w Polsce ma prawo do kompleksowej ochrony zdrowotnej i socjalnej, a także gwarancję poszanowania swojej godności w procesie leczenia i w ostatnich chwilach życia.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o osobach starszych, Dz.U. 2015 poz. 1705.
2. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, Dz.U. 2024 poz. 146.
3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 października 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki paliatywnej i hospicyjnej, Dz.U. 2013 poz. 1347.
4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 lutego 2024 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej, Dz.U. 2024 poz. 253.
5. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, Dz.U. 2023 poz. 1545.
6. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz.U. 2023 poz. 901 ze zm.