Czym jest ubezwłasnowolnienie
2024-04-23

Czym jest ubezwłasnowolnienie ? – Definicja i skutki

Czym jest ubezwłasnowolnienie? Z jakiego powodu jest orzekane ubezwłasnowolnienie? Jakie są rodzaje ubezwłasnowolnienia? Poniżej przedstawiamy zarys tej instytucji prawnej.

Definicja ubezwłasnowolnienia

Ubezwłasnowolnienie to instytucja prawa cywilnego ustalona w celu ochrony chorej, która wskutek przyczyn takich jak: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, inny rodzaj zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwo lub narkomania nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. (art. 13 kc) Powyższe przyczyny stanowią przesłanki do ustanowienia tzw. ubezwłasnowolnienia całkowitego. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Wyróżniamy także tzw. ubezwłasnowolnienie częściowe. Możliwość ustanowienia takiego ubezwłasnowolnienia zachodzi wówczas, gdy osoba pełnoletnia z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii wymaga pomocy do prowadzenia jej spraw, natomiast stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego (art. 16 kc). W takim przypadku dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

Warto przy tym zaznaczyć, że samo istnienie choroby psychicznej lub innej wskazanej w art. 13 § 1 k.c. przyczyny nie jest przesłanką wystarczającą do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Musi jej jeszcze towarzyszyć powiązana z tymi przyczynami niemożność kierowania swoim postępowaniem. Przez pojęcie „niemożność” rozumie się brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojego zachowania i wywołanych w nim następstw. (postanowienie SN z 6.09.2017 r., I CSK 331/17).

Zatem, w przypadku złożenia stosownego wniosku, każdy przypadek będzie analizowany przez Sąd indywidualnie w celu ustalenia, czy zachodzą czy też nie zachodzą przesłanki do ustanowienia ubezwłasnowolnienia całkowitego bądź częściowego osoby fizycznej.

Skutki ubezwłasnowolnienia

Skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest pozbawienie zdolności do czynności prawnych tj. możliwości uczestniczenia w obrocie prawnym. Przykładowo, osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może zawrzeć małżeństwa (art. 11 par. 1 kro). W przypadku, gdy taka osoba pozostawała w związku małżeńskim to z mocy samego ubezwłasnowolnienia pomiędzy małżonkami powstaje rozdzielność majątkowa z mocy samego prawa (nie jest konieczne orzeczenie sądu w tym zakresie). Taka osoba traci również czynne prawo wyborcze (art. 10 § 2 pkt 3 ustawy z 5.01.2011 r. – Kodeks wyborczy) – nie ma prawa brania udziału w referendum ani w wyborach.

Skutkiem ubezwłasnowolnienia częściowego jest ograniczenie zdolności do czynności prawnych. Taka osoba może, co do zasady, dokonywać czynności prawnych, przez które zaciąga zobowiązania lub rozporządza swoimi prawami, za zgodą jej przedstawiciela ustawowego (bądź kuratora). Bez zgody swojego przedstawiciela ustawowego (bądź kuratora) może zawierać umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Chodzi tutaj o np. zakupy w sklepie, zakup biletu na autobus itp.

Procedura ubezwłasnowolnienia (art. 544-560 kpc)

Procedurę ubezwłasnowolnienia inicjuje stosowny wniosek skierowany do Sądu Okręgowego. Właściwym w tej sprawie jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu.

Osobami uprawnionymi do złożenia wniosku (Wg. Prawa rodzinnego) są małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, jej krewni w linii prostej (czyli rodzice, dziadkowie, pradziadkowie dzieci, wnuki, prawnuki), rodzeństwo, a także jej przedstawiciel ustawowy (czyli np. rodzic, w przypadku osoby poniżej 18 roku życia).

W sprawie o ubezwłasnowolnienie oprócz wnioskodawcy będą występowali tzw. uczestnicy postępowania. Do grona uczestników postępowania będą należeli osoba, której dotyczy wniosek, ewentualnie jej przedstawiciel ustawowy oraz ewentualnie małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Przepisy prawa umożliwiają udział również organizacjom pozarządowym, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy takim osobom lub ochrona praw człowieka, o ile takie organizacje wyrażą wolę wzięcia udziału w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie.

Zaznaczyć również należy, że postępowanie toczyć się będzie przy udziale prokuratora. Oznacza to, że jego udział jest obligatoryjny w postępowaniu.

wniosek o ubezwłasnowolnienie
Radca prawny z Olsztyna – kancelariaflorczuk.com.pl

Jeżeli przyczyną, dla której składany jest wniosek o ubezwłasnowolnienie jest choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy to sąd zażąda, w wyznaczonym terminie, przedstawienia świadectwa lekarskiego wydanego przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby. Jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa, sąd żąda także przedstawienia zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej, a jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu narkomanii – zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień. (art. 552 kpc)

Ponadto, konieczna będzie w sprawie opinia biegłego lekarza psychiatry lub neurologa, a także psychologa. W treści takiej opinii oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, powinna być wskazana umotywowana ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniająca postępowanie i zachowanie się tej osoby.

Co więcej, w tej sprawie konieczne jest przeprowadzenie rozprawy.

Przepisy prawa nakładają ponadto na Sąd obowiązek wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Takie wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa.

Dopiero na podstawie takich dowodów sąd dokona oceny, czy orzeczenie ubezwłasnowolnienia jest zasadne czy też nie.

W przypadku orzeczenia ubezwłasnowolnienia, Sąd zarządza z urzędu przesłanie sądowi opiekuńczemu. tj. sądowi rejonowemu (wydział rodzinny) odpisu prawomocnego postanowienia, którym orzekł ubezwłasnowolnienie.

Na jego podstawie sąd opiekuńczy rozpocznie procedurę ustanowienia opiekuna (w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego) lub kuratora (w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego). Sąd ten jest również właściwym do sprawowania nadzoru nad działalnością opiekuna i kuratora.

W przypadku, w którym sąd nie uwzględni wniosku o ubezwłasnowolnienie, może on dostrzegać potrzebę ustanowienia dla osoby, której dotyczyło postępowanie, kuratora dla osoby niepełnosprawnej. Zgodnie z art. 183 § 1 k.r.o. dla osoby niepełnosprawnej ustanawia się kuratora, jeżeli osoba ta potrzebuje wsparcia w prowadzeniu wszelkich spraw, spraw określonego rodzaju albo załatwieniu określonej sprawy, zakres obowiązków i uprawnień kuratora określa sąd opiekuńczy.

Dlatego też, sąd może zawiadomić sąd opiekuńczy o potrzebie ustanowienia takiego kuratora.

Podsumowując, procedura ubezwłasnowolnienia osoby fizycznej kształtuje się tak jak powyżej.

Pojawiają się głosy, że ubezwłasnowolnienie ma być zastąpione „wspieraniem podejmowania decyzji”. Ubiega się o to rzecznik praw obywatelskich, jak i organizacje społeczne. Obecnie powołano zespół do spraw opracowania propozycji rozwiązań normatywnych w zakresie zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji. Nie ma jednak żadnych informacji na temat konkretnych rozwiązań prawnych. Dla porównania można wskazać, że w innych krajach obowiązuje np. pełnomocnictwo pro futuro tj. takie, dzięki któremu osoba pełnoletnia może ustanowić pełnomocnika reprezentującego jej interesy na wypadek ograniczenia lub utraty zdolności do samodzielnego podejmowania decyzji.