
Czym jest i jaką funkcję pełni Opiniodawczy Zespół Sądowych Specjalistów (dawny RODK)?
Opiniodawczy Zespół Sądowych Specjalistów został uregulowany w ustawie z dnia 5 sierpnia 2015 r. o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów. OZSS działają w sądach okręgowych, a ich zadaniem jest sporządzanie, na zlecenie sądu lub prokuratora, opinii w sprawach rodzinnych i opiekuńczych oraz w sprawach nieletnich, na podstawie przeprowadzonych badań psychologicznych, pedagogicznych lub lekarskich(1).
Do ich kompetencji należy również prowadzenie mediacji na zlecenie sądu, przeprowadzenie wywiadów środowiskowych w sprawach nieletnich, a także prowadzenie poradnictwa specjalistycznego dla małoletnich, nieletnich i ich rodzin(2).
(1) art. 1 ust. 1 ustawy o ozss
(2) art. 1 ust. 2 ustawy o ozss
W skład zespołu sądowych specjalistów wchodzą specjaliści w zakresie psychologii, pedagogiki, pediatrii, medycyny rodzinnej, chorób wewnętrznych, psychiatrii oraz psychiatrii dzieci i młodzieży(3).
Specjalista podczas swoich czynności jest niezależny. Wyłączona jest możliwość wydawania poleceń, co do czynności, w których specjaliści są niezależni przez prezesa sądu okręgowego.
(3) art. 2 ustawy o ozss
I. Dowód z opinii Opiniodawczego Zespołu Sądowych Specjalistów – jego charakter i waga dowodowa
Sąd może zażądać przeprowadzenia opinii OZSS w sprawach rodzinnych i opiekuńczych(4).
(4) art. 290 kpc
Ma ona szczególny charakter, „gdyż nie służy ustalaniu okoliczności faktycznych, lecz ich ocenie przez pryzmat wiadomości specjalnych. Do dokonywania wszelkich ustaleń w procesie powołany jest sąd, a nie biegły, a zatem także i opinia instytutu jest oceniana przez sąd w ramach kryteriów określonych w art. 233 § 1 kpc. Strony powinny wykazywać fakty, z których wywodzą skutki prawne, a zadaniem biegłego jest naświetlenie wyjaśnianych okoliczności z punktu widzenia wiadomości specjalnych przy uwzględnieniu zebranego w toku procesu i udostępnionego materiału dowodowego.(5)”
(5) wyrok SN z 9.09.2022 r., II CSKP 858/22
Opinia opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów jest, jak sama nazwa wskazuje, opinią zespołową. Podjęta zostaje wspólnie po przeprowadzeniu badania, a w opinii nie są zawarte stanowiska poszczególnych osób, a całego zespołu, które te osoby reprezentują(6).
(6) „Opinia instytutu wydana na żądanie sądu powinna być podjęta kolektywnie, po wspólnym przeprowadzeniu badania, oraz wyrażać stanowisko nie poszczególnych osób, lecz instytutu, który te osoby reprezentują. W jej wydaniu niezbędny jest zatem udział co najmniej dwóch pracowników naukowych instytutu.” (postanowienie SN z 14.09.2023 r., II CSKP 390/23)
Do opinii zespołu stosuje się odpowiednio przepisy o opinii instytutu naukowego lub naukowo-badawczego, co oznacza, że odpowiednio stosuje się art. 290 kpc.
Powyższy przepis stanowi o tym, że sąd może:
– zażądać od OZSS dodatkowych wyjaśnień bądź pisemnych, bądź ustnych przez wyznaczoną do tego osobę,
– może też zarządzić złożenie dodatkowej opinii przez ten sam lub inny OZSS,
– zażądać ustnego lub pisemnego uzupełnienia opinii lub jej wyjaśnienia, a także dodatkowej opinii od tego samego lub innego OZSS.
Ustne uzupełnienie lub wyjaśnienie opinii albo dodatkową opinię składa osoba wyznaczona do tego przez OZSS. Sąd może jednak zarządzić stawienie się na rozprawie i złożenie ustnego uzupełnienia lub wyjaśnienia opinii albo dodatkowej opinii także przez osoby, które sporządziły opinię w imieniu tego OZSS.
W opinii należy wskazać członków zespołu, którzy przeprowadzili i wydali opinię. Stronie postępowania przysługuje prawo do żądania wyłączenia osoby wyznaczonej do sporządzenia opinii, z przyczyn jakich można żądać wyłączenia sędziego.
Jak wskazuje się w doktrynie, dowód z opinii OZSS stanowi środek o walorze dowodowym podobnym do do opinii biegłego lub instytutu naukowego bądź naukowo-badawczego. Ocena dowodu z opinii OZSS podlega ogólnym zasadom ocenie dowodów, tj. zgodnie z art. 233 kpc. Pojawiają się jednak poglądy w orzecznictwie, iż „sąd narusza art. 233 § 1 k.p.c., polemizując w sferze wymagającej wiadomości specjalnych z wnioskami biegłego bez uzupełnienia stanowiska biegłych, którzy wydali odmienne opinie, lub bez zasięgnięcia opinii innego biegłego. Gdy sprawa wymaga wiadomości specjalnych, to sąd nie może rozstrzygać wbrew opinii biegłych. Przy czym, to, że nie została uwzględniona jedna opinia biegłych, nie oznacza, że wyrok narusza tę zasadę. Podkreśla się, że sąd nie może jednak oceniać opinii w takim zakresie, w jakim wymaga to wiadomości specjalnych. Nie jest więc możliwe podważanie opinii z uwagi na wadliwość wniosków z punktu widzenia wiedzy fachowej. W szczególności, sąd nie jest uprawniony do rozstrzygania, która z dwóch rozbieżnych opinii jest prawidłowa, jeżeli obie nie są sprzeczne z zasadami logiki, doświadczenia życiowego itp. W takim wypadku sąd powinien bądź zażądać od biegłych wyjaśnienia rozbieżności, bądź dopuścić – nawet z urzędu – dowód z kolejnej opinii biegłego lub instytutu. W sytuacji, gdy dokonanie ustaleń wymaga wiedzy specjalnej, sąd nie może nie podzielać merytorycznych poglądów biegłego ani zamiast nich przedstawiać własnych. Wobec tego niedopuszczalne było, bez sporządzenia opinii uzupełniającej, czy też dowodu z opinii innego biegłego, czynienie przez sąd ustaleń sprzecznych z wydaną przez biegłego opinią.”(7)
(7) wyrok SN z 20.04.2022 r., I NSNc 45/20, OSNKN 2022, nr 4, poz. 21
Opinia OZSS jest zatem dowodem o dużej wadze, jako że sporządzana jest przez zespół specjalistów. Sąd otrzymuje informacje od specjalistów z różnych dziedzin, co daje szeroki ogląd na sprawę. W przypadku powzięcia wątpliwości przez sąd, co do przedłożonej opinii np. w przypadku ustalenia, że opinia jest niepełna, niejasna, sprzeczna wewnętrznie, nielogiczna, czy też niezgodna z zasadami doświadczenia życiowego posiada on pewne możliwości. Do uprawnień sądu w takiej sytuacji należą możliwość zażądania wyjaśnień, uzupełnienia, zarządzenie sporządzenia dodatkowej, czy też kolejnej opinii.
Do kompetencji sądu nie należy jednak wchodzenie w polemikę ze specjalistami. Sąd nie jest uprawniony do poczynienia wniosków innych niż wynikających z opinii – w tym sensie jest on opinią związany.
Potrzebujesz pomocy radcy prawnego ? Zapraszam do kontaktu
II. Etapy procesu diagnostycznego
Proces diagnostyczny przeprowadzony przez OZSS uregulowany został w zarządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 lutego 2016 r. w sprawie ustalenia standardów metodologii opiniowania w opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów.
Zgodnie z pkt 5 zarządzenia proces diagnostyczny składa się z trzech etapów. Pierwszy etap procesu diagnostycznego obejmuje:
a) zapoznanie się z aktami sprawy,
b) przygotowanie do badania, w szczególności zaplanowanie organizacji badania uwzględniającego warunki obiektywne (np. warunki lokalowe opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów, czasowe osób badanych i badających) i subiektywne (np. podatność na zmęczenie, odporność na stres, postawę wobec badania),
c) przygotowanie miejsca i odpowiednich warunków badania.
Drugi etap procesu diagnostycznego obejmuje:
a) potwierdzenie tożsamości osób badanych,
b) poinformowanie osób badanych o celu i planie badania,
c) poinformowanie osób badanych o braku zgody na rejestrację badania oraz możliwości przerwania lub odstąpienia od badania w sytuacji nieprzestrzegania przez osoby badane zakazu rejestracji,
d) poinformowanie osób badanych o udziale w badaniu wyłącznie osób wskazanych w zleceniu,
e) poinformowanie osób badanych o wykorzystaniu danych uzyskanych w trakcie badania zgodnie z kryterium ich użyteczności w celu sporządzenia opinii dla organu zlecającego,
f) odebranie od osób badanych pisemnej zgody dotyczącej udziału w badaniu,
g) przeprowadzenie badania,
h) poinformowanie osób badanych o zakończeniu badania i terminie sporządzenia opinii,
i) poinformowanie osób badanych o możliwości zgłaszania uwag co do przebiegu badania do kierownika lub upoważnionego przez niego specjalisty, a co do treści i wniosków końcowych opinii – do organu zlecającego.
Trzeci etap procesu diagnostycznego obejmuje:
a) analizę i interpretację wyników badania,
b) integrację danych,
c) przeprowadzenie konsultacji w zespole opiniującym,
d) sporządzenie opinii pisemnej.
Zarządzenie zawiera informacje na temat opiniowania w sprawach nieletnich oraz w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. Opiniowanie w sprawach rodzinnych i opiekuńczych to kompleksowa diagnoza systemu rodzinnego, mająca na celu udzielenie odpowiedzi na tezy dowodowe organu zlecającego(8).
(8) Ust. 8.1. zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 lutego 2016 r. w sprawie ustalenia standardów metodologii opiniowania w opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów.
W skład zespołu badającego wchodzi co najmniej dwóch specjalistów. Zespół badający:
a) analizuje akta sprawy,
b) przeprowadza wywiady z rodzicami lub opiekunami i rozmowy kierowane z dziećmi, uwzględniając w uzasadnionych przypadkach przeprowadzanie wywiadu wspólnie z obojgiem rodziców lub opiekunów,
c) dokonuje obserwacji zachowań i wzajemnych relacji osób badanych,
d) dokonuje charakterystyki psychologicznej osób badanych,
e) opracowuje wnioski i udziela odpowiedzi na tezę dowodową organu zlecającego.
Możliwe jest przeprowadzenie badania w więcej niż jednym terminie w uzasadnionym przypadku.
Specjaliści opracowują wspólnie wspólnie, która zawiera wnioski z badań stanowiących odpowiedzi na postawione tezy dowodowe.
Zarządzenie określa również termin sporządzenia opinii. Opinia powinna być sporządzona w terminie zakreślonym przez organ zlecający opinię, przy czym powinna być ona sporządzona nie później niż w terminie 21 dni od dnia zakończenia badania. Jeżeli organ zlecający badanie nie zakreśla terminu sporządzenia opinii, należy ją sporządzić niezwłocznie.
Przedmiotowe zarządzenie zawiera również schemat opinii.
Zarządzenie stanowi również o tym, że badanie powinno być przeprowadzone w warunkach zapewniających badanym i badającym bezpieczeństwo i dyskrecję. Powinny istnieć również odpowiednie warunki lokalowe, tj. gabinety specjalistów, pomieszczenia zapewniające możliwość obserwacji zachowania osób badanych, oddzielnie dla dorosłych i dzieci, sekretariat, zaplecze sanitarne i socjalne, gabinet do badań lekarskich oraz podręczne archiwum.
Ustanowiono również zakaz udostępniania osobom badanym materiałów pochodzących z badania, a stanowiących podstawę wydania opinii(9).
(9) pkt 9.3. zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 lutego 2016 r. w sprawie ustalenia standardów metodologii opiniowania w opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów
Zarządzenie reguluje również kwestię odmowy ze strony osoby badanej dalszego udziału w badaniu. W takiej sytuacji OZSS zwraca się do organu zlecającego z zapytaniem o celowość wydania opinii na podstawie dostępnego materiału, wskazując zakres, w jakim to będzie możliwe oraz informuje strony o możliwości wydania opinii na podstawie dostępnego materiału, po uzyskaniu w tym zakresie zgody organu zlecającego.
Z kolei jeżeli rodzic nie wyrazi zgody na badanie psychologiczne, pedagogiczne lub psychiatryczne dziecka bez jego obecności, osoby badające odstępują od badania. Następnie powiadamiają strony, że w przypadku podjęcia przez organ zlecający takiej decyzji, opinia zostanie opracowana w ograniczonym zakresie na podstawie dostępnego materiału(10).
(10) Pkt 6.3. zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 lutego 2016 r. w sprawie ustalenia standardów metodologii opiniowania w opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów
Zobacz również wpis – Alimenty od byłego małżonka – zasady, warunki i wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego